قره قات
قره قات (قره قاط) يا سياه گيله درختچه ي کوچکي است به ارتفاع تا ۶۰ سانتي متر که داراي برگ هايي بيضوي و به رنگ سبز روشن است. برگ هاي اين گياه بادوام بوده ولي در زمستان بر روي گياه باقي نمي مانند. گل ها که در کنار برگ ها مي رويد سفيد مايل به سبز و يا گلي رنگ است. ميوه ي اين گياه از نوع سته است و پس از رسيدن کامل به اندازه ي نخود شده و حاوي آب بنفش رنگي مي باشد.
ميوه ي نارس قره قات کمي ترش و ميوه رسيده کمي شيرين است. ميوه ها از غباري سفيد رنگ پوشيده شده اند. قسمت مورد استفاده ي قره قاط شامل برگ، ريشه و ميوه است. البته مهم ترين مصرف دارويي، مربوط به ميوه ي آن مي باشد. ميوه ها پس از رسيدن کامل اکثراً آبي مايل به سياه هستند. قره قات در اکثر نواحي جنگلي آسياي صغير، قفقاز، سيبري، آمريکاي شمالي و به خصوص اروپا يافت مي شود. اين گياه در ايران رويش ندارد؛ ولي گونه ي ديگري که شرح داده شده است در سرزمين ايران وجود دارد.
ترکيبات مهم:
دانه ي قره قات حاوي حدود ۸۸ درصد آب است. بقيه مواد شامل آنتوسيانين که در ميوه هاي تازه ۱/۰ تا ۲۵/۰ درصد در نوسان بوده، ولي در عصاره غليظ شده ي اين ميوه، ۲۵ درصد مي باشد.
اکثر اين آنتوسيانين ها به شکل گلوکزيد هستند و تنها مقدار کمي در طبيعت و در اين گياه به صورت آزاد مي باشند. حدود ۱۵ آنتوسيانوزيد که اجسام فعال گياه مي باشند، در اين گونه از قره قات شناسايي شده است، بعضي گياهان ديگر از جمله گونه هاي ديگر قره قات، Ribes nigrum و انگور داراي آنتوسيانين هاي مشابهي هستند. ميوه ي هر سه گياه مذکور در اروپا به صورت دارويي مصرف مي شود.
ترکيبات ديگر قره قات شامل تانن ها(که عمدتا از نوع کاتشول مي باشند)، تري ترپنوئيدها، کربوهيدرات به مقدار حدود ده درصد، مقدار کمي پروتئين، فيبر، اسيد هاي آسکوربيک (۲ تا ۱۰ ميلي گرم در صد گرم)، سيتريک، ماليک، کينيک و مقدار کمي بنزوئيک و گلوکورونيک، گلوکزيد ليپتوزين، مقدار کمي آلکالوئيد، پکتين و فلاونوئيدها هستند.
اثرات مهم:
ضد ميکروبي:
آزمايش هاي کلينيکي زيادي در مورد اثرات ضدميکروبي مجاري ادرار با آب قره قات انجام شده که نتايج بسيار خوبي را به دنبال داشته است.
به طور مثال يک گروه شامل ۹ مرد و ۲۹ زن سال خورده با اين روش تحت درمان قرار گرفتند.
در آزمايش ديگري کاهش شديد عفونت ادراري زنان به مدت طولاني با مصرف خوراکي عصاره به شکل کپسول مشاهده شده است.
در يک آزمايش ۱۰ زن جوان با روش دابل بلايند (دوسوکور) با ۴۰۰ ميلي گرم عصاره به طور خوراکي در روز، در مقايسه با دارونما انجام شد که نتايج آن چشم گير بود.
پي گيري اين مسئله نشان داد که کاهش قابل ملاحظه ي پ هاش ادرار باعث از بين رفتن بسياري از باکتري ها مي شود.
توليد و تثبيت کلاژن:
يکي از مهم ترين پروتئين هاي بدن، کلاژن است که در ساخت تاندون، رباط و غضروف نقش اصلي را دارا است.
کلاژن در زمان التهاب روماتيسمي، امراض دهاني و يا بيماري هاي استخوان و مفاصل از بين مي رود. عمل مهم فلاونوئيدها، آنتوسيانين ها و پروآنتوسيانين هاي قره قات جلوگيري از اين عمل است.
همچنين آنتوسيانين ها داراي خاصيت قوي ويتامين P ( بيوفلاونوئيدها ) بوده و افزون بر آن داراي خاصيت افزايش ويتامين C داخل سلولي و کاهش شکنندگي مويرگ ها هستند که از اين نظر دو برابر قوي تر است.
ديگر اثرات و خواص قره قات عبارت اند از:
* خاصيت ضد تجمع پلاکت ها که از اين نظر شبيه به آسپيرين و گياه سير مي باشد. (به اصطلاح عاميانه افرادي که خون آن ها غليظ مي باشد، براي جلوگيري از لخته شدن مي توانند از قره قات استفاده کنند).
* خاصيت شل کنندگي عضلات صاف
* استفاده براي درمان امراض چشم، هنگام کم سو شدن در شب، يا براي ديد بهتر روز کاتاراکت و گلوکوما. در بعضي مشکلات چشم مانند گلوکوما، کلاژن داراي آسيب هايي مي شود که باعث فشار زياد در چشم خواهد شد. بنابراين چون قره قات در حفاظت کلاژن موثر است، در موارد ذکر شده مفيد است. از اين رو در اروپا به طور وسيع بدين منظور از آن استفاده مي شود.
هم چنين قره قات به مقدار زيادي در اروپا براي مشکلات شبکيه اي حاصل از ديابت مورد مصرف است.
طريقه و ميزان مصرف:
محصولات دارويي حاصل از قره قات اصولا بر حسب وجود ۲۵ درصد آنتوسيانين ها استاندارد مي گردند که مقدار مصرف آن ها به شرح زير است:
* محصولات حاوي آنتوسيانوزيد ۲۰ تا ۱۶۰ ميلي گرم تا سه بار در روز
* عصاره هاي حاوي ۲۵ درصد غلظت، ۸۰ تا ۱۶۰ ميلي گرم تا سه بار در روز
* دانه هاي تازه ي گياه ۵۵ تا ۱۱۰ گرم تا سه بار در روز
* مقدار مصرف، يک استکان آب سرد بر روي ۵ تا ۱۰ گرم از خرد شده ي ميوه ها ريخته و به مدت ۱۰ دقيقه مي جوشانيم؛ سپس همان طور که گرم است، آن را صاف نموده و ميل مي کنيم.
از قره قات در اروپا به مقدار زياد در درمان واريس و ضايعات مويرگ ها استفاده مي کنند. استفاده هاي ديگر قره قات در موارد: کاهش فشار خون، مشکلات گردش خون مغزي، هماتوري به علت نشت مويرگ ها در کليد به علت شکستگي مويرگ ها و مشکلات رگ هاي وريدي است.
قره قات را به عنوان ضد آريتمي به خصوص در نوع متوسط استفاده مي کنند. هم چنين به عنوان ضد التهاب غشاي مخاطي دهان و گلو کاربرد دارد. از خواص مهم ديگر آن، اثر ضد ادم آن است.
وجود تانن در ميوه باعث مي شود که گاهي آن را به عنوان ضد اسهال مصرف کنند. محصول تازه براي اين مورد مناسب نيست و بهتر است بعد از خشک و کهنه شدن از آن استفاده کنند؛ چون تانن ها در ابتدا به صورت مونومر هستند و ضمن خشک شدن به صورت کندانسه (پُلي مر) در مي آيند.
تهيه ي چاي قره قات:
به ۵ گرم از خرد شده ي ميوه ها يک ليوان آب سرد مي افزاييم، آن گاه حدود ۱۰ دقيقه مي گذاريم بماند و سپس آن را به حد جوش مي رسانيم و باز هم مدت ۱۰ تا ۱۵ دقيقه به حال خود مي گذاريم و گرما گرم صاف مي کنيم؛ صاف شده را ميل مي کنيم.
داروهاي گياهي:
تعدادي داروي گياهي به شکل صنعتي از آن در بازار موجود است. بعضي از اين داروها مربوط به مشکلات چشم مي باشد.
سميت:
مصرف مقدار زياد قره قات ممکن است مشکلات روده اي- معده اي مانند اسهال ايجاد کند.
مهم ترين اثرات گزارش شده قره قات:
ضد چسبندگي پلاکت ها، ضد شکنندگي عروق مويينه، ضد ادم (ضد خيز)، ضد ويروس تبخال، ضد التهاب، ضد اکسيدان، ضد تب، ضد خونريزي هاي رتينوپاتي، ضد عفوني کننده، ضد اسپاسم، ضد زخم هاي گوارشي، ضد قارچ، ضد ويروس، قابض، محرک گردش خون، محافظ کلاژن، ادرار آور، محرک سيستم ايمني بدن، کاهش دهنده ي چربي خون و گشاد کننده ي رگ ها.
نکات قابل توجه:
۱- ميوه هاي گونه هاي مختلفي از اين گياه در نقاط مختلف جهان مصرف دارويي دارد که به نظر مي رسد اکثرا داراي مواد و اثرات مشابهي باشند. قره قات مورد مصرف در ايران از گياه Vaccinium جمع آوري و مورد استفاده قرار مي گيرد.
۲- طبق کتاب جناب آقاي دکتر امين، قره قات که با نام علمي Caucasian whortleberry معرفي گرديده است به دو نوع اردبيلي و کليبري در ايران وجود دارد، که هر کدام به شرح زير هستند:
* قره قات اردبيلي
اين قره قات در برگيرنده ي ميوه هايي تقريبا کروي به رنگ قرمز تيره يا کم رنگ و داراي پوسته ي سخت و چروکيده است که دمي در قسمت پايين آن ها قرار دارد. داخل اين ميوه ها تعدادي دانه هاي براق وجود دارد. گياه مزبور با نام علمي Vaccinium arctostaphylos از تيره ي Ericaceae (تيره ي قره قات) مي باشد که درختچه اي تا دو متر با برگ هاي پهن بيضي شکل و بدون دم برگ است. گل هاي قره قات، سفيد مايل به سبز و گاهي صورتي هستند. ميوه هاي اين گياه از نوع سته مي باشند. اين درختچه در جنگل هاي اسالم، خلخال و ارتفاعات اردبيل رويش دارد. قره قات به صورت دم کرده در طب سنتي ايران به عنوان کاهش پُرفشاري خون و کاهش قند خون مورد استفاده قرار مي گيرد.
* قره قات کليبري
اين قره قات شامل ميوه هاي کروي با پوسته ي قرمز تيره و چروکيده ي بدون دم يا با دم کوتاه و بزرگ تر از قره قات اردبيلي است که از درختچه اي با نام عملي Ribes biebersteinii به دست مي آيد. اين درختچه تا دو متر ارتفاع داشته و داراي برگ هاي قلبي شکل با پنج لوب استاندارد است. گياه، مربوط به تيره ي Grossulariaceae (تيره ي انگورک) بوده و در جنگل هاي ارسباران و کليبر رويش دارد.
۳- با توجه به اين که قره قات اردبيلي و کليبري مربوط به دو گياه کاملا متفاوت از نظر جنس، گونه و خانواده هستند بعيد به نظر مي رسد که داراي اثرات مشابهي باشند. البته ممکن است هر دو در بعضي ترکيبات و اثرات يکسان باشند ولي بايد ذکر کرد که قره قات اصلي همان نوع اردبيلي است که اثراتي مشابه، با انواع خارجي دارد.
۴- با توجه به مطالعات انجام شده بر روي قره قات اردبيلي، شباهت زيادي بين ترکيبات نوع ايراني و انواع خارجي وجود دارد؛ لذا اکثر اثرات ذکر شده براي گونه هاي خارجي مي تواند در مورد نوع ايراني صادق باشد؛ ولي مطالعات کامل تري را مي طلبد که بايد به صورت کلينيکي انجام شود.
